Na zaravni, podno brda Lješanske nahije, na oko 10 km udaljenosti od Podgorice, monumentalan baš kao sloboda što jeste, nalazi se spomenik izgrađen u slavu svim Lješnjanima - borcima iz ovog kraja koji su živote dali boreći se za slobodu. Kroz svoju višedimenzionalnost i sveukupnost on odražava kompleksnost nasljeđa – ličnog, lokalnog, nacionalnog i širih prostora - jedne zemlje koje više nema - Jugoslavije. Otvara vrata svijeta umjetnosti, arhitekture, filozofije, ljudskih vrijednosti i viših ciljeva kojima se teži. Uvod je u burnu istoriju, život u ovom kraju - lične i porodične priče, a ujedno i odraz autorkinog poštovanja i savršenog razumijevanja identiteta ljudi i tradicije kao kontinuiranog procesa i njenog kreativnog odraza u savremenim arhitektonskim formama.
Ovaj spomenik dio je bića ljudi ovog kraja. U njemu su dobile izraz sve vrijednosti koje se od iskona gaje u Lješanskoj nahiji - jednoj od četiri nahije stare Crne Gore. Naziv je dobila po Lješu (u današnjoj Albaniji) iz kojeg su se, po predanju, preselili preci Lješnjana da bi se sklonili od nadiruće vojske Osmanskog carstva. Po nekim tumačenjima, namjera je bila i stvaranje teritorijalnog odbrambenog štita kojim bi se zaustavilo njihovo dalje nadiranje ka zapadu, što potkrijepljuju nalazi prema kojima su se neki Lješnjani na to obavezivali pred Mlečanima, potvrđujući njihovu hrabrost o kojoj i ovaj spomenik budi sjećanje.
Spomenik na Barutani - od lokalnih do univerzalnih vrijednosti
Spomenik na Barutani svečano je otvoren 1980. godine, povodom obilježavanja 35 godina pobjede nad fašizmom. Opšti društveni uslovi u poslijeratnom periodu bili su vrlo povoljni za razvoj arhitekture u Jugoslaviji. Takođe, jako zastupljena bila je i spomenička arhitektura, kao izraz opšteg poštovanja prema žrtvama Drugog svetskog rata. Ostavljajući za sobom snažan pečat ovog vremena, arhitektura se potvrdila kao jedan od najizraženijih i najstarijih elemenata identiteta. No, ovaj spomenik se razlikuje od ostalih spomenika Narodno-oslobodilačkog rata jer je posvećen ne samo onima koji su poginuli u Drugom svetskom, već i u ostalim ratovima koji su se tokom prve polovine XX vijeka odigrali na prostorima Balkana, a u kojima su Lješnjani sa ostalim crnogorskim junacima učestvovali - Prvi i Drugi balkanski rat i Prvi svetski rat.
Javni republički konkurs za idejno rješenje spomenika raspisan je 1975. godine. Iako je konkurs bio otvorenog tipa, nekoliko autora je pozvano da uzmu učešće. Među njima su bili najpoznatija crnogorska i jugoslovenska arhitektica Svetlana Kana Radević (1937 – 2000.) i likovni umjetnik Slobodan Bobo Slovinić (1943 - ). Svetlanu Kanu Radević poziv zatiče u Americi, dok je bila na usavršavanju. Ona odlučuje da učestvuje na konkursu i svoj predlog šalje poštom. Međutim, na svom putu od Amerike do žirija biva zagubljen, pa u prvoj fazi razmatranja pristiglih predloga prednost dobija Slovinić. Kada je konačno pronađeno Kanino idejno rješenje, koje je nazvala „Cvjetovi“, žiri se opredjeljuje za njega i odlučuje da to bude prvonagrađeni rad.
Spomenik je rezultat izuzetno kreativnog dometa arhitektice. Ona je njime oblikovala prostor dajući umjetničku dimenziju kamenu koji je sinonim za Crnu Goru i ovo podnevlje. Transponovala ga je sa ostalim tradicionalnim obilježjima u univerzalne vrijednosti kroz oblike i elemente spomenika koji kao da je nikao na ovom mjestu. Stopio se sa predjelom - kršem lješanskim obraslim šipkovima i cerom, omeđen imanjima poznatim po uzgoju lješanskog duvana i vinove loze. Spomenik nosi i snažnu ideju bratstva, što je u skladu sa autorkinim shvatanjima šta spomenik treba da odražava - kako kroz razlog, tako i kroz način građenja. To ukazuje na njeno savršeno razumijevanje lokalnih vrijednosti i njihovog šireg konteksta koji je ovdje razvijan, jer u razgovoru i sami mještani kažu da ih je spomenik zbratimio.
Svoj doprinos gradnji spomenika mještani su dali na razne načine – i radom i novcem. Ranim jutrom bi autobusi prošli kroz sela Lješanske nahije, prevezli Lješnjane do gradilišta na Barutani, a onda po završetku radnog dana vraćali ih svojim domovima. Omladina je bila angažovana u Omladinskoj brigadi „Barutana ’80.“ i radila na vađenju i transportu kamena sa raznih lokacija. Najbolji je bio, kažu, kamen iz majdana na Kamenici. Svi majstori iz nahije bili su angažovani na obradi kamena i gradnji. No, ne samo radom, Lješnjani su pomagali gradnju i novčano. Neke porodice su se na to odlučivale čak povodom pomena svojim članovima preminulim u vreme gradnje spomenika. I danas ima domova koji čuvaju isječke iz novina, sa stranica posvećenim preminulima, kojim potvrđuju ovakav njihov doprinos zajednici. Tako je Lješnjane ratno stradanje njihovih članova porodice, komšija i prijatelja ujedinilo i zbratimilo tugom, a onda i poštovanjem prema poginulima i ponosom što su njihovi potomci. Nadalje, ujedinila ih je i gradnja pokazujući da zajedničkim radom nastaje obilježje koje znači neprolazni pomen. Pružila im je put i način da izraze svoj identitet – stremljenje ka uzvišenim vrijednostima – slobodi, dostojanstvu, povjerenju i pravičnosti.
Balkanski ratovi 1912 – 1913. godine
Prvi od tzv. cvjetova, kako su projektom autorke nazvane manje cjeline kompleksa, pomen je junacima poginulim u Balkanskim ratovima koji su potvrdili da su bitke za slobodu zajednički imenitelj svih zemalja Balkana. Naime, 1912. godine one pokreću zajednički rat radi konačnog oslobođenja od Osmanskog carstva i njegove, oko 5 vjekova, duge vladavine. Crna Gora je ovim putem željela da povrati sve gradove koji su bili njen dio još u doba Duklje i Zete i koji su joj gravitirali. Oslobodilačke borbe na sjeveru i istoku trajale su kraće i bile su uspješne, dok su one vođene za oslobođenje Skadra trajale duže. Uz veliki broj stradalih, Crnogorci su izvojevali pobjedu, ali bilo je kasno. Morali su napustiti tek oslobođeni grad, jer su na sastanku ministara spoljnih poslova, održanom u Londonu, nekoliko dana prije njihove pobjede, velike sile odlučile da Skadar pripadne Albaniji.
U žestokim borbama koje su se tu vodile učestvovali su i Lješnjani. Izginuli su brojni. Dešavalo se da su se i porodična ognjišta ugasila nakon te bitke, ali imena i prezimena svih njih ostaju da sijaju besmrtnošću. Zbilo se to sa porodicom Kikuna Radunovića, iz sela Progonovića. Posle smrti jednog od sinova u Rusko-japanskom ratu, sva tri sina koja je još imao – Aleksa, Blagota i Ilija poginuli su u okršajima za Skadar. No, otišavši da obiđe grobove sinova, Kikun umire pokraj njih jer je tuga bila pregolema za njegovo srce. Danas, njegovi sinovi žive kroz njihova imena usklesana na kamenim pločama, a zajedno sa Kikunom i u pričama i epskoj pesmi koja je spjevana.
Ipak, nakon konačnog obračuna sa Osmanskim carstvom, zbog nesporazuma oko podjele osvojenih teritorija, dolazi do Drugog balkanskog rata koji započinje između Srbije i Bugarske. Crna Gora pruža pomoć Srbiji i učestvuje u odlučujućim okršajima kao što je bila bitka na Bregalnici, u današnjoj Sjevernoj Makedoniji. U oba Balkanska rata poginulo je 115 Lješnjana. Njihova imena uklesana su na koncentrično postavljenim kamenim pločama, u ovom kompleksu posvećenom tim istorijskim dešavanjima.
Prvi svetski rat 1914 – 1918. godine
U obnovi i razvoju nakon Balkanskih ratova, Crnu Goru prekida Prvi svetski rat. Iscrpljena kako ekonomski, tako i usled gubitaka ljudstva tokom prethodnih ratova i vjekovnih borbi, Crna Gora ipak uzima učešće i stavlja se na stranu Srbije kojoj je Austro-Ugarska i objavila rat, koji potom prerasta u sukob do tada neviđenih razmjera. Svoj doprinos uspješnim bitkama i junaštvu crnogorske vojske dali su i Lješnjani. Imena njih 114 koji su poginuli u ovom ratu uklesana su na kamenim pločama koje su dio cvijeta – memorijalne cjeline spomenika posvećene ovim globalnim tragičnim dešavanjima. Inače, ploče sa uklesanim imenima poginulih boraca, razvijene su po istom konceptu za sve ratne sukobe obuhvaćene spomen-kompleksom. Okrenute su ka nebu, izražavajući stremljenje tih junaka ka slobodi. Formiraju koncentrične krugove koji na prvi pogled podsjećaju na gumna kao mjesta okupljanja Crnogoraca i rada tokom vrše žita. Ovi krugovi simbolizuju krug vremena - zatvoreni krug života palih boraca. Unutar njih se nalaze vertikalni obličasti elementi, takođe orjentisani ka nebu i višim ciljevima. Grupisani su jedan do drugoga, baš kao što su bili junaci u zajedničkim borbama – složni i time jači da izvojevaju slobodu i vječnu slavu. Ti vertikalni elementi su različitih veličina i zasječeni, ukazujući na preranu smrt boraca.
Drugi svetski rat 1941 – 1945. godine
Treća memorijalna cjelina je posvećena junacima palim na bojištima širom Jugoslavije u Narodno-oslobodilačkom ratu. I sama Lješanska nahija je bila poprište borbi, u kojima je učestvovao i narodni heroj Milovan S. Čelebić. Još uvijek u pričama žive njegovi juriši na neprijateljske snage u borbi na Staniseljićima, selu Lješanske nahije. Umro je u 31. godini života od rana zadobijenih u borbi na Jablanici 1943. godine (u Bosni i Hercegovini). Uz njegovo ime, a sa ostalih 230 boraca palih u Narodno-oslobodilačkom ratu (NOR), ovdje, na kamenoj ploči upisano je i ime heroine Jelene B. Ćetković (1916 - 1943.). Strijeljana je na Jajincima, a za sobom je ostavila pjesmu „Iza rešetaka“ koju je napisala tokom ropstva u logoru Banjica (Beograd).
Sloboda, arhitektura i socijalno angažovanje
I tako se stazom sa ogradom od lokalnog kamena, koja asocira na suvomeđe, dolazi do četvrte i pete cjeline kompleksa. Kao rijekom koja vijuga kroz protok vremena u pričama o burnim ratnim dešavanjima, dolazi se do amfiteatra sa sjedištima u obliku oblica, koja se koncentrišu oko pozornice. Ona je smještena pod okriljem centralnog spomenika koga čine stubovi od natur-betona, stilizovani u vertikali, koji kao celina simbolizuju baklju. Nije rijetka percepcija da su to ruke okrenute ka nebu, koje polusklopljene čuvaju slobodu i odražavaju ljudsku slogu. Autorka je smatrala da spomenik treba da bude jedan kontinuirani doživljaj. Njime treba da se postigne oslobađanje dostojanstva i pijeteta, osećanje da život trijumfuje nad smrću. Takođe, spomenik mora da bude uveden u ciklus života. Tako se ovdje preko naracije dramatičnih istorijskih događaja dolazi do otvorenog prostora, mjesta koje uključuje čoveka i ostavlja prostor za njegovo angažovanje. To je mjesto susreta, okupljanja novih generacija, komunikacije, aktivnosti, mjesto koje kroz interakciju inspiriše i mobiliše, a sve pod pokroviteljstvom slobode i duha pobjede.
Tradicija, arhitektura i umjetnost – najpoznatija crnogorska arhitektica Svetlana Kana Radević
Pogled iz vazduha i Kanini crteži potvrđuju da je spomenik izrastao iz tog nasljeđa. Ovim je otkrivena veza između naziva „Cvjetovi“ pod kojim je i prijavila rad na konkurs.
Dostojanstvo koje je odražavala kroz arhitekturu, Kana je doživljavala kao etički čin, a pripisivala čovjeku, životu i slobodi, te stoga sreći. Takav pristup, kao i njena kreativnost, vizionarstvo i upućenost u globalne domete arhitekture koje je kroz upotrebu lokalnih materijala dovodila u neponovljivim formama na prostore Jugoslavije, odveli su njene radove na izložbu „Ka betonskoj utopiji – arhitektura u Jugoslaviji 1948 – 1980.“ u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku – MoMA, 2018 - 2019. godine. Tom prilikom, Kanina majstorstva su se našla među radovima najistaknutijih jugoslovenskih arhitekata toga vremena, koje su odabrali kustosi ovog muzeja. Nadalje, Bijenale arhitekture u Veneciji 2021. godine otvoriće vrata izložbi Kaninih radova, što je još jedna potvrda njihove umjetničke i arhitektonske vrednosti.
Upoznavanje sa načinom života naslednika lješanskih junaka
Prepoznate i neprocjenjive umjetničke i arhitektonske vrijednosti ovog spomenika širom svijeta su pronijele glas o Lješanskoj nahiji i njenim junacima. Kako danas ljudi Lješanske nahije žive i kakvo mjesto spomenik ima u njihovom životu, najbolje je doživjeti kroz lični susret i posjetu Lješnjanima. Nakon obilaska spomenika, predlaže se upoznavanje sa lokalnom kulturom – proizvodnjom vina, drugim tipičnim proizvodima kraja, gastronomijom i prirodnim ljepotama.
Villa Oblun
Blizina NP Skadarsko jezero, pogled na Malo blato i Skadarsko jezero i tišina zaseoka autentične gradnje atrakcije su koje garantuju izuzetan doživljaj ljubiteljima netaknute prirode. Ambijent imanja sa kamenom kućom čiji su pojedini djelovi stari preko 100 godina, vinogradi i vrtovi sa raznim povrćem i gumno kao simbol društvenog života i rada u prošlosti potvrda su i bogate tradicije mjesta i imanja. Ljubaznost domaćina, skladan suživot sa rođacima i komšijama i priče o spomeniku na Barutani i lokalnom stanovništvu otvoriće vrata upoznavanja sa načinom života ljudi u ovom kraju. Posjetioci ovdje mogu uživati u ukusima tradicionalnog posluženja – pršute, sira, rakije, vina i soka, serviranim uz priganice, kao i organizovanom ručku tokom kojeg se mogu poslužiti autentičnim jelima – raštanom ili japracima pripremljenim u listu raštana ili vinove loze.
Vinarija Bogojević
Vinogradarstvo i proizvodnja vina su porodična tradicija ovog domaćinstva. Očuvanu naslijeđenu autentičnost potvrđuje uzgajanje autohtonih sorti vinove loze – vranca i kratošije, dok potvrdu da tradicija ide u korak sa tekovinama savremenog doba pruža široka paleta proizvoda - bijela, roze i crvena vina, razne rakije, travarice i likeri. Dokaz visokog kvaliteta proizvoda ovog domaćinstva su brojne nagrade. U posvećenost radu i uspjehu u poslu svih članova porodice posjetioci će se uvjeriti tokom obilaska imanja i upoznavanja sa cijelim tokom proizvodnje - od čokota do vina. Otkriće im to i boja, miris i aroma vina i drugih proizvoda iz radinosti ovog domaćinstva. Osim u degustaciji domaćih pića, ovdje se može uživati i u ukusnim tradicionalnim jelima – pečenoj jaretini ili jagnjetini, koje domaćini preporučuju ukoliko gosti žele i da ručaju na ovom imanju.
