Na zaravni, podno brda Lješanske nahije, na oko 10 km udaljenosti od Podgorice, monumentalan baš kao sloboda što jeste, nalazi se spomenik Kaninih kamenih cvetova. Kroz svoju višedimenzionalnost i sveukupnost, ovaj brilijantni spomenik odražava kompleksnost nasleđa – ličnog, lokalnog, nacionalnog i širih prostora. Otvara vrata sveta umetnosti, arhitekture, filozofije, ljudskih vrijednosti i viših ciljeva kojima se teži. Uvod je u burnu istoriju, život u ovom kraju - lične i porodične priče, a ujedno i odraz autorkinog poštovanja i savršenog razumevanja identiteta ljudi i tradicije kao kontinuiranog procesa i njenog kreativnog odraza u savremenim arhitektonskim formama.
Izgrađen u slavu svim Lješnjanina, borcima koji su živote dali boreći se za slobodu, ovaj spomenik deo je bića ljudi ovog kraja. U njemu su dobile izraz sve vrednosti koje se od iskona gaje u Lješanskoj nahiji - jednoj od četiri nahije stare Crne Gore. Naziv je dobila po Lješu (u današnjoj Albaniji) iz kojeg su se, po predanju, preselili preci Lješnjana da bi se sklonili od nadiruće vojske Osmanskog carstva. Po nekim tumačenjima, namera je bila i stvaranje teritorijalnog odbrambenog štita kojim bi se zaustavilo njihovo dalje nadiranje ka zapadu, što potkrepljuju nalazi prema kojima su se neki Lješnjani na to obavezivali pred Mlečanima, potvrđujući njihovu hrabrost o kojoj i ovaj spomenik budi sećanje.
Spomenik na Barutani - Od lokalnih do univerzalnih vrednosti
Spomenik na Barutani svečano je otvoren 1980. godine, povodom obeležavanja 35 godina pobede nad fašizmom. Opšti društveni uslovi u posleratnom periodu bili su vrlo povoljni za razvoj arhitekture u Jugoslaviji. Takođe, jako zastupljena bila je i spomenička arhitektura, kao izraz opšteg poštovanja prema žrtvama Drugog svetskog rata. Ostavljajući za sobom snažan pečat ovog vremena, arhitektura se potvrdila kao jedan od najizraženijih i najstarijih elemenata identiteta. No, ovaj spomenik se razlikuje od ostalih spomenika Narodno-oslobodilačkog rata jer je posvećen ne samo onima koji su poginuli u Drugom svetskom, već i u ostalim ratovima koji su se tokom prve polovine XX veka odigrali na prostorima Balkana, a u kojima su Lješnjani sa ostalim crnogorskim junacima učestvovali - Prvi i Drugi balkanski rat i Prvi svetski rat.
Javni republički konkurs za idejno rešenje spomenika raspisan je 1975. godine. Iako je konkurs bio otvorenog tipa, nekoliko autora je pozvano da uzmu učešće. Među njima su bili najpoznatija crnogorska i jugoslovenska arhitektica Svetlana Kana Radević (1937 – 2000.) i likovni umetnik Slobodan Bobo Slovinić (1943 - ). Svetlanu Kanu Radević poziv zatiče u Americi, dok je bila na usavršavanju. Ona odlučuje da učestvuje na konkursu i svoj predlog šalje poštom. Međutim, na svom putu od Amerike do žirija biva zagubljen, pa u prvoj fazi razmatranja pristiglih predloga prednost dobija Slovinić. Kada je konačno pronađeno Kanino idejno rešenje, koje je nazvala „Cvetovi“, žiri se opredjeljuje za njega i odlučuje da to bude prvonagrađeni rad.
Spomenik je rezultat izuzetno kreativnog dometa arhitektice. Ona je njime oblikovala prostor dajući umetničku dimenziju kamenu koji je sinonim za Crnu Goru i ovo podneblje. Transponovala ga je sa ostalim tradicionalnim obeležjima u univerzalne vrednosti kroz oblike i elemente spomenika koji kao da je nikao na ovom mestu. Stopio se sa predelom - kršem lješanskim obraslim šipkovima i cerom, omeđen imanjima poznatim po uzgoju lješanskog duvana i vinove loze. Spomenik nosi i snažnu ideju bratstva, što je u skladu sa autorkinim shvatanjima šta spomenik treba da odražava - kako kroz razlog, tako i kroz način građenja. To ukazuje na njeno savršeno razumevanje lokalnih vrednosti i njihovog šireg konteksta koji je ovde razvijan, jer u razgovoru i sami meštani kažu da ih je spomenik zbratimio.
Svoj doprinos gradnji spomenika meštani su dali na razne načine – i radom i novcem. Ranim jutrom bi autobusi prošli kroz sela Lješanske nahije, prevezli Lješnjane do gradilišta na Barutani, a onda po završetku radnog dana vraćali ih svojim domovima. Omladina je bila angažovana u Omladinskoj brigadi „Barutana ’80.“ i radila na vađenju i transportu kamena sa raznih lokacija. Najbolji je bio, kažu, kamen iz majdana na Kamenici. Svi majstori iz nahije bili su angažovani na obradi kamena i gradnji. No, ne samo radom, Lješnjani su pomagali gradnju i novčano. Neke porodice su se na to odlučivale čak povodom pomena svojim članovima preminulim u vreme gradnje spomenika. I danas ima domova koji čuvaju isečke iz novina, sa stranica posvećenim preminulima, kojim potvrđuju ovakav njihov doprinos zajednici. Tako je Lješnjane ratno stradanje njihovih članova porodice, komšija i prijatelja ujedinilo i zbratimilo tugom, a onda i poštovanjem prema poginulima i ponosom što su njihovi potomci. Nadalje, ujedinila ih je i gradnja pokazujući da zajedničkim radom nastaje obeležje koje znači neprolazni pomen. Pružila im je put i način da izraze svoj identitet – stremljenje ka uzvišenim vrednostima – slobodi, dostojanstvu, poverenju i pravičnosti.
Balkanski ratovi 1912 – 1913. godine
Prvi od tzv. cvetova, kako su projektom autorke nazvane manje celine kompleksa, pomen je junacima poginulim u Balkanskim ratovima koji su potvrdili da su bitke za slobodu zajednički imenitelj svih zemalja Balkana. Naime, 1912. godine one pokreću zajednički rat radi konačnog oslobođenja od Osmanskog carstva i njegove, oko 5 vekova, duge vladavine. Crna Gora je ovim putem želela da povrati sve gradove koji su bili njen deo još u doba Duklje i Zete i koji su joj gravitirali. Oslobodilačke borbe na severu i istoku trajale su kraće i bile su uspešne, dok su one vođene za oslobođenje Skadra trajale duže. Uz veliki broj stradalih, Crnogorci su izvojevali pobedu, ali bilo je kasno. Morali su napustiti tek oslobođeni grad, jer su na sastanku ministara spoljnih poslova, održanom u Londonu, nekoliko dana pre njihove pobede, velike sile odlučile da Skadar pripadne Albaniji.
U žestokim borbama koje su se tu vodile učestvovali su i Lješnjani. Izginuli su brojni. Dešavalo se da su se i porodična ognjišta ugasila nakon te bitke, ali imena i prezimena svih njih ostaju da sijaju besmrtnošću. Zbilo se to sa porodicom Kikuna Radunovića, iz sela Progonovića. Posle smrti jednog od sinova u Rusko-japanskom ratu, sva tri sina koja je još imao – Aleksa, Blagota i Ilija poginuli su u okršajima za Skadar. No, otišavši da obiđe grobove sinova, Kikun umire pokraj njih jer je tuga bila pregolema za njegovo srce. Danas, njegovi sinovi žive kroz njihova imena usklesana na kamenim pločama, a zajedno sa Kikunom i u pričama i epskoj pesmi koja je spevana.
Ipak, nakon konačnog obračuna sa Osmanskim carstvom, zbog nesporazuma oko podele osvojenih teritorija, dolazi do Drugog balkanskog rata koji započinje između Srbije i Bugarske. Crna Gora pruža pomoć Srbiji i učestvuje u odlučujućim okršajima kao što je bila bitka na Bregalnici, u današnjoj Severnoj Makedoniji. U oba Balkanska rata poginulo je 115 Lješnjana. Njihova imena uklesana su na koncentrično postavljenim kamenim pločama, u ovom kompleksu posvećenom tim istorijskim dešavanjima.
Prvi svetski rat 1914 – 1918. godine
U obnovi i razvoju nakon Balkanskih ratova, Crnu Goru prekida Prvi svetski rat. Iscrpljena kako ekonomski, tako i usled gubitaka ljudstva tokom prethodnih ratova i vekovnih borbi, Crna Gora ipak uzima učešće i stavlja se na stranu Srbije kojoj je Austro-Ugarska i objavila rat, koji potom prerasta u sukob do tada neviđenih razmera. Svoj doprinos uspjšnim bitkama i junaštvu crnogorske vojske dali su i Lješnjani. Imena njih 114 koji su poginuli u ovom ratu uklesana su na kamenim pločama koje su deo cveta – memorijalne celine spomenika posvećene ovim globalnim tragičnim dešavanjima. Inače, ploče sa uklesanim imenima poginulih boraca, razvijene su po istom konceptu za sve ratne sukobe obuhvaćene spomen-kompleksom. Okrenute su ka nebu, izražavajući stremljenje tih junaka ka slobodi. Formiraju koncentrične krugove koji na prvi pogled podsjećaju na gumna kao mesta okupljanja Crnogoraca i rada tokom vrše žita. Ovi krugovi simbolizuju krug vremena - zatvoreni krug života palih boraca. Unutar njih se nalaze vertikalni obličasti elementi, takođe orjentisani ka nebu i višim ciljevima. Grupisani su jedan do drugoga, baš kao što su bili junaci u zajedničkim borbama – složni i time jači da izvojevaju slobodu i večnu slavu. Ti vertikalni elementi su različitih veličina i zasečeni, ukazujući na preranu smrt boraca.
Drugi svetski rat 1941 – 1945. godine
Treća memorijalna celina je posvećena junacima palim na bojištima širom Jugoslavije u Narodno-oslobodilačkom ratu. I sama Lješanska nahija je bila poprište borbi, u kojima je učestvovao i narodni heroj Milovan S. Čelebić. Još uvek u pričama žive njegovi juriši na neprijateljske snage u borbi na Staniseljićima, selu Lješanske nahije. Umro je u 31. godini života od rana zadobijenih u borbi na Jablanici 1943. godine (u Bosni i Hercegovini). Uz njegovo ime, a sa ostalih 230 boraca palih u Narodno-oslobodilačkom ratu (NOR), ovde, na kamenoj ploči upisano je i ime heroine Jelene B. Ćetković (1916 - 1943.). Streljana je na Jajincima, a za sobom je ostavila pesmu „Iza rešetaka“ koju je napisala tokom ropstva u logoru Banjica (Beograd).
Sloboda, arhitektura i socijalno angažovanje
I tako se stazom sa ogradom od lokalnog kamena, koja asocira na suvomeđe, dolazi do četvrte i pete celine kompleksa. Kao rekom koja vijuga kroz protok vremena u pričama o burnim ratnim dešavanjima, dolazi se do amfiteatra sa sedištima u obliku oblica, koja se koncentrišu oko pozornice. Ona je smeštena pod okriljem centralnog spomenika koga čine stubovi od natur-betona, stilizovani u vertikali, koji kao celina simbolizuju baklju. Nije retka percepcija da su to ruke okrenute ka nebu, koje polusklopljene čuvaju slobodu i odražavaju ljudsku slogu. Autorka je smatrala da spomenik treba da bude jedan kontinuirani doživljaj. Njime treba da se postigne oslobađanje dostojanstva i pijeteta, osećanje da život trijumfuje nad smrću. Takođe, spomenik mora da bude uveden u ciklus života. Tako se ovde preko naracije dramatičnih istorijskih događaja dolazi do otvorenog prostora, mesta koje uključuje čoveka i ostavlja prostor za njegovo angažovanje. To je mesto susreta, okupljanja novih generacija, komunikacije, aktivnosti, mjesto koje kroz interakciju inspiriše i mobiliše, a sve pod pokroviteljstvom slobode i duha pobede.
Tradicija, arhitektura i umetnost – najpoznatija crnogorska arhitektica Svetlana Kana Radević
Pogled iz vazduha i Kanini crteži potvrđuju da je spomenik izrastao iz tog nasleđa. Ovim je otkrivena veza između naziva „Cvetovi“ pod kojim je i prijavila rad na konkurs.
Dostojanstvo koje je odražavala kroz arhitekturu, Kana je doživljavala kao etički čin, a pripisivala čoveku, životu i slobodi, te stoga sreći. Takav pristup, kao i njena kreativnost, vizionarstvo i upućenost u globalne domete arhitekture koje je kroz upotrebu lokalnih materijala dovodila u neponovljivim formama na prostore Jugoslavije, odveli su njene radove na izložbu „Ka betonskoj utopiji – arhitektura u Jugoslaviji 1948 – 1980.“ u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku – MoMA, 2018 - 2019. godine. Tom prilikom, Kanina majstorstva su se našla među radovima najistaknutijih jugoslovenskih arhitekata toga vremena, koje su odabrali kustosi ovog muzeja. Nadalje, Bijenale arhitekture u Veneciji 2021. godine otvoriće vrata izložbi Kaninih radova, što je još jedna potvrda njihove umetničke i arhitektonske vrednosti.
Upoznavanje sa načinom života naslednika lješanskih junaka
Prepoznate i neprocjenjive umetničke i arhitektonske vrednosti ovog spomenika širom sveta su pronele glas o Lješanskoj nahiji i njenim junacima. Kako danas ljudi Lješanske nahije žive i kakvo mesto spomenik ima u njihovom životu, najbolje je doživjeti kroz lični susret i posetu Lješnjanima. Nakon obilaska spomenika, predlaže se upoznavanje sa lokalnom kulturom – proizvodnjom vina, drugim tipičnim proizvodima kraja, gastronomijom i prirodnim lepotama.
Villa Oblun
Blizina NP Skadarsko jezero, pogled na Malo blato i Skadarsko jezero i tišina zaseoka autentične gradnje atrakcije su koje garantuju izuzetan doživljaj ljubiteljima netaknute prirode. Ambijent imanja sa kamenom kućom čiji su pojedini delovi stari preko 100 godina, vinogradi i vrtovi sa raznim povrćem i gumno kao simbol društvenog života i rada u prošlosti potvrda su i bogate tradicije mesta i imanja. Ljubaznost domaćina, skladan suživot sa rođacima i komšijama i priče o spomeniku na Barutani i lokalnom stanovništvu otvoriće vrata upoznavanja sa načinom života ljudi u ovom kraju. Posetioci ovde mogu uživati u ukusima tradicionalnog posluženja – pršute, sira, rakije, vina i soka, serviranim uz priganice, kao i organizovanom ručku tokom kojeg se mogu poslužiti autentičnim jelima – raštanom ili japracima pripremljenim u listu raštana ili vinove loze.
Vinarija Bogojević
Vinogradarstvo i proizvodnja vina su porodična tradicija ovog domaćinstva. Očuvanu nasleđenu autentičnost potvrđuje uzgajanje autohtonih sorti vinove loze – vranca i kratošije, dok potvrdu da tradicija ide u korak sa tekovinama savremenog doba pruža široka paleta proizvoda - bela, roze i crvena vina, razne rakije, travarice i likeri. Dokaz visokog kvaliteta proizvoda ovog domaćinstva su brojne nagrade. U posvećenost radu i uspehu u poslu svih članova porodice posetioci će se uveriti tokom obilaska imanja i upoznavanja sa celim tokom proizvodnje - od čokota do vina. Otkriće im to i boja, miris i aroma vina i drugih proizvoda iz radinosti ovog domaćinstva. Osim u degustaciji domaćih pića, ovde se može uživati i u ukusnim tradicionalnim jelima – pečenoj jaretini ili jagnjetini, koje domaćini preporučuju ukoliko gosti žele i da ručaju na ovom imanju.
