Spomenik na barutani – od lokalnih do univerzalnih vrednosti

Spomenik na Barutani svečano je otvoren 1980. godine, povodom obeležavanja 35 godina pobede nad fašizmom. Opšti društveni uslovi u posleratnom periodu bili su vrlo povoljni za razvoj arhitekture u Jugoslaviji. Takođe, jako zastupljena bila je i spomenička arhitektura, kao izraz opšteg poštovanja prema žrtvama Drugog svetskog rata. Ostavljajući za sobom snažan pečat ovog vremena, arhitektura se potvrdila kao jedan od najizraženijih i najstarijih elemenata identiteta. No, ovaj spomenik se razlikuje od ostalih spomenika Narodno-oslobodilačkog rata jer je posvećen ne samo onima koji su poginuli u Drugom svetskom, već i u ostalim ratovima koji su se tokom prve polovine XX veka odigrali na prostorima Balkana, a u kojima su Lješnjani sa ostalim crnogorskim junacima učestvovali - Prvi i Drugi balkanski rat i Prvi svetski rat.

Javni republički konkurs za idejno rješenje spomenika raspisan je 1975. godine. Iako je konkurs bio otvorenog tipa, nekoliko autora je pozvano da uzmu učešće. Među njima su bili najpoznatija crnogorska i jugoslovenska arhitektica Svetlana Kana Radević (1937 – 2000.) i likovni umetnik Slobodan Bobo Slovinić (1943 - ). Svetlanu Kanu Radević poziv zatiče u Americi, dok je bila na usavršavanju. Ona odlučuje da učestvuje na konkursu i svoj predlog šalje poštom. Međutim, na svom putu od Amerike do žirija biva zagubljen, pa u prvoj fazi razmatranja pristiglih predloga prednost dobija Slovinić. Kada je konačno pronađeno Kanino idejno rješenje, koje je nazvala „Cvetovi“, žiri se opredjeljuje za njega i odlučuje da to bude prvonagrađeni rad.

Spomenik je rezultat izuzetno kreativnog dometa arhitektice. Ona je njime oblikovala prostor dajući umjetničku dimenziju kamenu koji je sinonim za Crnu Goru i ovo podneblje. Transponovala ga je sa ostalim tradicionalnim obeležjima u univerzalne vrednosti kroz oblike i elemente spomenika koji kao da je nikao na ovom mestu. Stopio se sa predjelom - kršem lješanskim obraslim šipkovima i cerom, omeđen imanjima poznatim po uzgoju lješanskog duvana i vinove loze. Spomenik nosi i snažnu ideju bratstva, što je u skladu sa autorkinim shvatanjima šta spomenik treba da odražava - kako kroz razlog, tako i kroz način građenja. To ukazuje na njeno savršeno razumevanje lokalnih vrednosti i njihovog šireg konteksta koji je ovde razvijan, jer u razgovoru i sami meštani kažu da ih je spomenik zbratimio.

Svoj doprinos gradnji spomenika meštani su dali na razne načine – i radom i novcem. Ranim jutrom bi autobusi prošli kroz sela Lješanske nahije, prevezli Lješnjane do gradilišta na Barutani, a onda po završetku radnog dana vraćali ih svojim domovima. Omladina je bila angažovana u Omladinskoj brigadi „Barutana ’80.“ i radila na vađenju i transportu kamena sa raznih lokacija. Najbolji je bio, kažu, kamen iz majdana na Kamenici. Svi majstori iz nahije bili su angažovani na obradi kamena i gradnji. No, ne samo radom, Lješnjani su pomagali gradnju i novčano. Neke porodice su se na to odlučivale čak povodom pomena svojim članovima preminulim u vreme gradnje spomenika. I danas ima domova koji čuvaju isečke iz novina, sa stranica posvećenim preminulima, kojim potvrđuju ovakav njihov doprinos zajednici. Tako je Lješnjane ratno stradanje njihovih članova porodice, komšija i prijatelja ujedinilo i zbratimilo tugom, a onda i poštovanjem prema poginulima i ponosom što su njihovi potomci. Nadalje, ujedinila ih je i gradnja pokazujući da zajedničkim radom nastaje obeležje koje znači neprolazni pomen. Pružila im je put i način da izraze svoj identitet – stremljenje ka uzvišenim vrednostima – slobodi, dostojanstvu, poverenju i pravičnosti.