Na samo 20 km od Ulcinja u pravcu Skadra, nalazi se nekadašnji grad Svač. Ovaj atraktivni lokalitet iznad samog jezera nalazi se u centru oblasti Ana Malit, i za mještane ovog kraja predstavlja njihovo glavno kulturno nasljeđe, referentnu tačka koja najbolje opisuje lokalni identitet. Čitavu oblast karakteriše bogata flora i fauna i prelijepi seoski pejzaži. Svako selo ovog područja je bogato starim kamenim kućama, mlinovima i kaldramisanim putevima koji su do modernog doba bili u funkciji stanovništva.
Ovaj atraktivni arheološki lokalitet lociran je iznad prelijepog Šaskog jezera, u centru Anamalske oblasti. Grad Svač se prema istorijskim dokumentima spominje od VIII vijeka. Međutim, prema podacima koji su dobijeni u toku arheoloških istraživanja koja su ovdje rađena 80-ih godina, utvrđeno je da je život ovdje tekao još od neolitskog, eneolitskog, bronzanog, gvozdenog, antičkog, kasno antičkog, srednjeg vijeka sve do modernog doba. Prema arheološkim istraživanjima u praistoriji je postojalo utvrđenje na vrhu brda - ilirska gradina sa velikim kamenim blokovima. Imajući u vidu dobru poziciju, grad je uzeo identitet primorskog srednjevjekovnog grada nalik onih u Dalmaciji i šire. Anamalsko polje je pružalo dobre uslove za poljoprivredu dok ga je Šasko jezero snabdijevalo ribom. Rijeka Bojana, koja je plovna sve do blizine Skadra, bila je glavna arterija za komunikacije i trgovinu u svim istorijskim periodima, od Ilira pa sve do 1948. kada postaje pogranična zona. Sada se ovom rijekom može ploviti samo malim ribarskim čamcima i sportskim rekrativnim kanuima.
Grad Svač, lociran na vrhu grebena, imao je svoje predgrađe sa južne strane prema jezeru i sa sjeverne strane na platou prema današnjem selu, gdje se mogu vidjeti sa svih strana mnogobrojne ruševine crkava i drugih objekata.
Grad Svač
Smatra se da je vizantijski Car Justinijan u VI vijeku ovo naselje pretvorio u organizovanu urbanu cjelinu, gdje se i dan danas mogu vidjeti ostaci ulaza i odbrambenih zidova na vrhu brda. Kao grad, bio je smješten na veoma dobroj strateškoj poziciji između tri poznata grada: Skadra, Ulcinja i Bara.
Posle VII vijeka kada na Balkan prodiru Avari i Sloveni, šira oblast Skadarskog jezera postaje nesigurna, sve dok se u IX vijeku nisu ponovo vratili pod vlast Vizantije.
Sa početkom hrišćanstva ova oblast je bila povezana sa Romanskom crkvom, sa njihovim centrima u Skadru i u Justinijanu Prima sve do perioda kada ulazi u jurisdikciju Drača. Osnivanjem nove arhiepiskopije u Baru 1089. godine, ova oblast ulazi u jurisdikciju Barske Nadbiskupije. Proces islamizacije stanovništva Anamalskog područja prema podacima počinje u XVII vijeku.
Svač se spominje u buli Papa Aleksandra II kao episkopski grad. Dva puta je razoren, prvi put od strane Stefana Nemanje 1183. godine, a drugi put u pohodu Mongola 1242. godine. Život se obnavljao brzo i grad je ekonomski jačao. U XIV vijeku grad je imao svoj statut nalik na autonomne gradove u Dalmaciji. Kovao je svoj novac kao valutu za svoje potrebe u XIV i XV vijeku.
Prema legendi koju opisuje Justinian iz Đenove u 1533. god., a koja se i sada priča među lokalnim stanovništvom, navodi se da je u Svaču postojalo crkava koliko ima dana u godini, dakle 365. Ovim je htio ukazati na veliku vrijednost ovog grada iz prošlosti, s obzirom da se danas u ruševinama nalaze ostaci 15 crkava.
U toku druge polovine XIV i početkom XV vijeka gradom upravlja poznata lokalna feudalna porodica Balšića, nakon čega grad prelazi u ruke Mletačke republike, ali sada je već izgubio svoj sjaj i moć koju je imao prethodnih vjekova i postepeno se transforimisao u selo. Ovaj trend se nastavlja u periodu Osmanskih osvajanja i ekonomske krize tog stoljeća. U vrijeme Osmanskog carstva u toku posjete sveštenika Bicija 1610. godine, ovo malo naselje je imalo samo 80 kuća, dok vijek i po kasnije, za vrijeme Bolice ono ima samo 50 kuća.
1777. godine, Svač je bio samo mala parohija koja je obuhvatala okolna sela, i život se nastavlja van zidina grada.
Tokom savremenog doba lokalitet je bio posjećen od strane raznih putopisaca i istraživača i tako postao poznat i van granica današnje Crne Gore.
Šta vidjeti
Katedrala svete Marije
Sa lijeve strane platoa, prema istoku, stoji dominantna katedrala svete Marije (Shën Mërisë) koja je ujedno i najljepša građevina na Svaču. Sagrađena je najvjerovatnije početkom XIV vijeka i bila je u službi Franjevaca koji su u to doba imali veliki vjerski uticaj. Sagrađena je u arhitektonskom stilu gotike sa romaničkim elementima. Karakteristačna je njena visina i gotički prozori, kao i nadvratnik koji je stilizovan sa životinjskim glavama na profilu. Ova monumentalna građevina je bila u potpunosti sačuvana sve do razornog zemljotresa 1979. godine kada je veliki dio nje stradao. Pored ove katedrale sa južne i zapadne strane stoje ruševine drugih crkava od kojih su vidljivi samo zidovi, a najvjerovatnije su bile okružene grobovima.
Zapadna strana platoa
Sa zapadne strane platoa nalazi se par kapela, jedna bazilikalna crkva, i, što je najinteresantnije, tu je i građevina koja podsjeća na kapiju sa kapelom iznad nje, čija gradnja je počela u VI vijeku i cijela je bila freskopisana u sličnoj tradiciji gradnje koja je prepoznata u široj primorskoj regiji. Pored nje, na nekoliko metara, nalazi se ogromna međa, građena u suhozidu, koja je najvjerovatnije bila osnova palisadnog zida, koji je zatvorio veliki dio donjeg grada. Pretpostavlja se da je zid građen u funkciji zaštite neke crkve ili drugog značajnog objekta.
Akropola
Na najisturenijem mjestu grada, akropolju, vidljivi su visoki odbrambeni zidovi. Sam ulaz u utvrđenje datira iz VI vijeka i pored njega nalazi se Katedralna crkva Sv. Jovana Krstitelja (Shën Gjon Pagëzuesit). Sagrađena je 1300. godine u romaničkom stilu, a interesantno je to što je naslonjena na odbrambeni zid sa sjeverne strane. Iznad abside podignut je zvonik. U toku posljednjih arheoloških istraživanja otkriveno je da je katedrala sagrađena na temeljima još starije crkve. U unutrašnjosti katedrale utvrđeno je prisustvo brojnih grobova. Izgleda da su, u periodu posle XIX vijeka, kada crkva više nije bila u funkciji, počela sahranjivanja unutar njene površine jer se smatrala svetim mjestom.
Vidikovac
Od ove tačke prema sjeveru može se posmatrati cijela oblast Anamalija čak do vrha Rumije. A isto tako na 30m dalje dolazimo do jedne panoramičke tačke od koje se širi pogled na prelijepo Šasko jezero, Brisku goru, i sa istočne strane prema rijeci Bojani vide se sela u Albaniji.
Šasko jezero
Šasko jezero se nalazi ispod utvrđenja Svač i drugo je po veličini nizijsko prirodno jezero u Crnoj Gori sa površinom oko 4km². Jezero je dubine oko 3m. Najveća izmjerena dubina jezera je 8 metara kod podvodnog izvora Begovo oko, koje predstavlja jedan od glavnih izvora vode koje puni Šasko jezero, ali i mjesto gdje se u toku zime okuplja riba radi mrijesta. Jezero dobija vodu i od Međuriječke rijeke i prelivnih voda preko Bojane. Druga je najveća kriptodepresija u Crnoj Gori. Dolaskom na obalu Šaskog jezera, možete osjetiti mir i tišinu i pripremiti čula za uživanje u biodiverzitetu koji karakteriše ovo područje. Postoji jedna legenda da su mještani sakrili zlatnu kolijevku na dnu jezera, a isto tako da po pećinama naokolo Svača žive vile.
Restoran Shasi
Jezero je uglavnom okruženo trskom i šašom i nije lako pristupačno sa obale, te je najbolje njegove ljepote upoznati sa vode. Restoran Shasi koji se nalazi na samoj obali jezera, pored gastronomskih specijaliteta sa lokalnom hranom koja je pripremljena na tradicionalan način, gostima nudi i niz mogućnosti za ugodan boravak na ovom prostoru. Vožnja prilagođenom platformom po jezeru, uz mogućnost kupanja u čistoj vodi jezera je opcija koju preporučujemo kao najbolji način da se posjetioci upoznaju sa vrijednostima ovog budućeg zaštićenog područja.
Karaula Fraskanjel
Na samoj granici sa Albanijom, iznad obale rijeke Bojane izdiže se brdo Fraskanjel na kojem se izdaleka vidi vojna karaula. Sa ove pozicije, pruža se izuzetan pogled sa svih strana. Na južnoj strani na kojoj se vidi Jadransko more u koje se uliva rijeka Bojana, kao i okolna sela Sv. Đorđe, Sv. Nikola i Štoj sa crnogorske strane, a na albanskoj strani se vide sela Luarza i Pulaj.
Sa zapadne strane se vidi celo Anamalsko područje sa Šaskim jezerom, dok se prema sjeveru vidi brdo Taraboš sa antenama na vrhu i sve do blizu grada Skadar gde rijeka Bojana ističe iz Skadarskog jezera. Sa istočne strane vide se cijela oblast Zadrime, sela Pentar, Dajč i Širđ, i brdo Belaj koji se nalaze sa druge strane rijeke.
Prema istorijskim podacima na brdu Fraskanjel i brdu Belaj koji se nalazi naspram Fraskanjela sa druge strane rijeke postojala je po jedna tvrđava u srednjem vijeku. Sa ove tačke mogao se kontrolisati prilaz lađama prema Skadru i tako je kontrolisan promet. Ove fortifikacije su se koristile da se blokira Bojana i za vrijeme ratova. Na sličan način Bojana je blokirana i tokom rata između Mletaka i Osmanlija 1479. godine.
Prema jednoj legendi ovdje su dvije albanske vlastelinske porodice podigle dvije tvrđave kako bi tako uzimale danak svakom ko je plovio ovuda. Oni su blokirali prilaz tako što su napravili ogromne verige koje su se kačile se dvije strane obale.
Lokalni događaji
Svake godine u maju, na ovom mjestu se organizuje lokalna fešta „Pranvera në Anë të Malit” kroz koju se turisti mogu na najbolji način upoznati sa etno kulturom oblasti, kada je uz muzički program moguća i degustacija tradicionalne kuhinje lokalnih domaćinstava.
