Feliks Romulijana bila je jedna od najvećih i najraskošnijih građevina kasnoantičkog svijeta i mogla bi se po svom značaju i posebnosti, u svom vremenskom kontekstu, porediti sa najpoznatijim očuvanim srednjovjekovnim katedralama i raskošnim novovjekovnim zamkovima. Ovo arheološko nalazište kome je sreća u nazivu (Felix Romuliana ) sa impozantnim i velelepnim ostacima palata i zidina iz kasnih antičkih vremena, vremenom, upoznajući se sa cijelom istorijom ovog lokaliteta, ostavljaju jak utisak o ljudskoj prolaznosti, o carstvima i religijama koja su vladala cijelim svetom, a zatim u par decenija nestajala.
O osnivaču Feliks Romulijane - Gal Valerije Maksimilijan Galerije
Palata je nastala u periodu kasnog III i početka IV vijeka nove ere, u doba tetrarhije, odnosno četvorovlašća, sistema po kome Rimskim carstvom vladaju četvorica vladara, dvojica avgusta i dvojica cezara. Jedan od tih avgusta - cezara bio je i graditelj Feliks Romuliane, Gal Valerije Maksimilijan Galerije, sin varvarke pobjegle od progona preko Dunava i običnog rimskog STOČARA, zbog čega ga je i cio život pratio nadimak – Armenatarius. (stočar) Po majci Romuli, koju je izuzetno cijenio, nazvao je ovu palatu. Njegov munjevit put do carskih visina, po socijalnoj pokretljivosti teško uporediv i sa današnjim američkim snom, išao je putem vojnih pobjeda, tako da je za njega čuo i njegove zasluge visoko cijenio čuveni Dioklecijan koji nije imao predrasuda oko njegovog etničkog i plebejskog porijekla, već ga je posinio i oženio svojom ćerkom Valerijom. Galerije je imao blistavu vojničku karijeru, krunisanu pobjedom nad Persijancima 297. godine. Počeo je da zida velelepnu palatu u svom zavičaju Priobalnoj Dakiji. Važno je naglasiti da je na tlu današnje Srbije rođeno čak 16 rimskih imperatora, što je poslije Italije najviše u granicama nekadašnjeg Rimskog carstva. Palatu je nazvao po svojoj majci Romuli, Romulijana, dok je odrednica Feliks, koja može da se prevodi kao srećna, zapravo značila božanska.
Galerije je bio ambiciozan, lijep i kontroverzan čovjek. Volio je život, dobru hranu, vino i provode. Majci i poočimu tastu Dioklecijanu ostao je vjeran do kraja života, a uzor mu je bio bog Dionis, bog vina, uživanja i prirode, čiji prikazi na mozaicima i statue obilježavaju ovaj lokalitet. Galerijev način izuzetnog poštovanja Dionisa može se razumjeti i kao njegova ideja da svoju majku Romulu, kao i sebe samog, predstavi kao bogove. Baš kao što je to uradio Dionis za sebe i svoju majku Semelu, koji su se pridružili bogovima na Olimpu nakon Dionisove trijumfalne ekspedicije u Indiju. Galerije – Novi Dionis – poslije trijumfa nad Persijancima, i njegova majka Romula, trebalo bi da se uzdignu u nebo.
Iako je htio da sebe i majku proglasi bogovima, Galerijevu relaciju sa bogom bolje opisuje poslovica „čovjek planira, a Bog se smije“. Naime, on nije dočekao da sasvim završi palatu i da u njoj uživa. Najprije umire Romula, a kasnije i on 313. godine u Sredici, današnjoj Sofiji, Ljudi koji su sahranili njegovo tijelo tvrde da je preminuo od nepoznate bolesti. Hramovi Jupiteru i Zevsu, postaju ironijom istorije hrišćanske bazilike, dakle vjere koju je on nemilosrdno proganjao, pa čak je, kažu njegovi neprijatelji, i svog očuha Dioklecijana podsticao u progonima. Doduše, pred kraj života donio je edikt o slobodi vjere, mnogo manje poznatog od kasnijeg Konstantinovog Milanskog edikta, kojim je hrišćanstvu konačno priznato pravo na postojanje.
O lokalitetu
Gal Valerije Maksimilijan Galerije, izgradio je palatu utvrđenu bedemom sa dvadeset odbrambenih kula na površini od 6,5 hektara. Danas je moguće obići cjelinu koja obuhvata ostatke sakralno-memorijalnog kompleksa – dva mauzoleja i dva spomenika, Romulin i Galerijev. Na kilometar od ovog lokaliteta moguće je obići i ruševine monumentalnog tetrapilona na brdu Magura. Posebno su intersanti tumulusi na brdu Magura, poslednji spomenici rimske apoteoze, odnosno postupka kojim se preminuli članovi carskih porodica, posebnim postupkom sahranjivanja „promovišu“ u bogove.
Za današnji izgled i značaj koji je ovaj lokalitet dobio možemo da zahvalimo najčuvenijem srpskom arheologu Dragoslavu Srejoviću. On je počeo iskopavanja početkom sedamdesetih godina XX vijeka, vjerujući da se radi o mnogo značajnijem objektu od vojnog logora. Kada je 1984. godine nađena arhivolta (most koji spaja dva stuba) sa natpisom Felix Romuliana, jasno je bilo da se radi o carskoj palati, razmjera i značaja ravnih mnogo poznatijoj Dioklecijanovoj u Splitu. Srejović nije dugo poživio, ali njegovo djelo jeste. Lokalitet je dobio svoju turističku vrijednost, a svi napori srpskih i zaječarskih arheologa, zaštitara i muzealaca krunisani su statusom Dobra svetske kulturne baštine UNESKO koji je Feliks Romulijana dobila 2007. godine. Pored mozaika, koji spadaju u najljepše iz doba kasne antike, umjetnička djela iz Feliks Romulijane mogu se pogledati u Zaječarskom muzeju. Ovdje se, na 11 kilometara daleko od Feliks Romulijane, čuva glava Gala Valerija izrađena od skupog i rijetkog kamena portfira, kao i poznati mozaici Lavirint i Dionis.
Feliks Romulijana pada u zaborav
Galerijev naslednik, „Nišlija“ Konstatin, ukida tetrarhiju i paganske apoteoze, grad polako gubi na značaju, dešavaju se upadi Avara i Huna. Nakratko ga obnavlja Justinijan u VI vijeku, ali nikada ne dobija onaj značaj i izgled kakvim ga je projektovao Galerije. Iako su na samom lokalitetu i okolini nađeni arheološki artifakti od praistorije do srednjeg vijeka, ovo mjesto ljudi konačno napuštaju u XI vijeku. Ostale su čudne i glomazne ruševine kraj sela Gamzigrad. Ipak u XIX vijeku baron Herder, tragajući za rudama i opisujući geološku situaciju u Srbiji piše o Gamzigradu, a posle njega i jedan od najboljih putopisaca tog vijeka Feliks Kanic. To je podstaklo i domaće intelektualce da se zainteresuju za ovo mjesto. Pretpostavljalo se, zbog blizine granice Rimskog carstva na Dunavu, da su to ostaci velikog vojničkog logora kao što je onaj pored Dunava, danas na zanimljiv način prezentovan Viminacijum, koga bi svaki turista koji se interesuje za antičke spomenike trebalo da posjeti.
Zaječar
Zaječar je nezaobilazna stanica onih koji posjećuju Gamzigrad, a pored „must see“ muzeja, vrijedi obići i Radul begov konak. U Zaječaru treba pogledati i tursku vodenicu, koja je pored Konaka jedan od malobrojno sačuvanih osmanskih spomenika u Srbiji, stratiše ali i skijalište kao i mjesto za koncerte Kraljevicu, manastir Suvodol u okolini i svakako obližnju Gamzigradsku banju gdje postoje bazeni sa toplom vodom ukrašeni replikama mozaika iz Romulijane. Ovo rješenje ima puno smisla jer je ljekovita voda u terme Feliks Romulijane dovožena preko nadzemnog akvadukta. Prema pojedinim autorima, Galerije je mjesto za izgradnju svoje zadužbine odabrao upravo zbog blizine ljekovitih geotermalnih izvora, a i zato što je majka velikog imperatora bolovala od kostobolje. Veruje se da je ono što je dobro za nesuđenu boginju, dobro i za obične ljude koji boluju od reumatizma. Narod ovog kraja nazivao je ovu vodu božijom i svetom, pa je u izvore ubacivao novčiće i palio svijeće pored izvora, što govori o tome da su znali da cijene vrijednosti prirode, ili kako bi se sad reklo usluge ekosistema.
Predlog restoran
Predlažemo ručak u najzaječarskijoj kafani „Dva brata“, uređenoj boemski, a takva su im i jela počevši od timočke salate, gnijezda od tikvica, preko pastirskog sira, pohovanih škembića i tanjira „Dva brata“ – specijaliteta kuće. Sve to zalijte najotpornijim brendom ovog grada Zaječarskim pivom, koje je drsko preživjelo globalizaciju srpske pivarske industrije. Iako su mu vlasnici na obalama Sjevernog mora, u Srbiji i u regionu svi znaju za Zaječarsko, tako da jedna krigla, pogotovu zamagljena u ljetnjem periodu, pomaže da se na opušten način završi priča o Galeriju i Romuli i pomalo skrenu misli da je sve prolazno i podložno zaboravu.
